To jak myślimy w dużym stopniu determinuje nasze postawy i zachowania. Schematy poznawcze, jakimi się posługujemy stanowią swego rodzaju ramę interpretacyjną, która pozwala nam rozumieć otaczającą nas rzeczywistość. Świat jest skomplikowany, nie powinien więc dziwić fakt, że duża część naszych sądów na temat świata ulega pewnemu uproszczeniu i nie oddaje całkowicie natury rzeczy. Przykładem takiego uproszczonego schematu rozumowania jest stereotyp. I tutaj wymienić można wiele przykładów stereotypów, np. tych o kobietach i mężczyznach.

Co na temat stereotypów mówi psychologia?

W psychologii społecznej stereotyp definiuje się najczęściej jako schematyczny wizerunek przedstawicieli pewnej grupy. Stereotypizowanie polega na przypisywaniu przedstawicielom danej społeczności pewnych cech charakterologicznych uważanych powszechnie jako typowe dla danej grupy ludzi. Powstaje w ten sposób ujednolicona wizja tej grupy.

O stereotypowym myśleniu

Myślenie stereotypowe to bezrefleksyjne przypisywanie ludziom pewnych cech tylko dlatego, że należą do określonej grupy. Reprezentacje bytów społecznych są stałą częścią dyskursu, dyskutuje się o nich. Często odpowiada za to przekaz medialny, który nagłaśnia sprawy. Sprzyja temu postępujący proces tabloidyzacji mediów, objawiający się głównie znacznym uproszczeniem przekazu w taki sposób, by nie był zbyt wymagający w odbiorze oraz nastawieniem na pokazywanie skandali, które pozwalają zachować konkurencyjność. Tam często są podsuwane stereotypy o facetach, którzy np. muszą koniecznie więcej zarabiać od kobiety. Jednak występują też stereotypy o kobietach.

Oczywiście traktowanie obywateli tylko w kategorii konsumentów kontrowersyjnych newsów wyzwala w nich mizantropię, mizoginizm, ksenofobię, lęk, strach i niechęć do obcych. wątpliwości. Za przykład ilustrujący ten sposób postępowania służyć może reakcja części polityków na nasilający się w ostatnich latach kryzys uchodźczy. Kwestia ta stała się w pewnym czasie głównym tematem debaty publicznej, wzbudzającym wiele emocji. Poczucie dezorientacji wśród społeczeństwa wzmacniały dodatkowo środki masowego przekazu, nastawione na generowanie sensacyjnych wiadomości. Powielając niepełne informacje i stereotypowe obrazy pewnych grup, media utrwalają, a nawet wzmacniają funkcjonujące przesądy. Po szumie medialnym wizerunek imigrantów wśród Polaków znacznie się pogorszył.

Jak upraszcza się prezentację różnych grup i podmiotów?

Grupy mniejszościowe obrazuje się jako posiadające holistyczne właściwości, wspólne cele, interesy i wartości. Czasami są to stereotypy pozytywne, jednak nie zawsze. Taka reprezentacja grupy jest uproszczona. Nierzadko służy tworzeniu figury zbiorowego wroga, przydatną w prowadzeniu konfliktowej polityki. Niestabilna sytuacja polityczna przyczyniać się może do tego, by “obcość” traktowano głównie jako kolejne źródło zagrożenia i tym samym zamknięto się na dialog, umożliwiający chociaż w pewnym stopniu dojść do porozumienia. Grupa poddawana jest animizacji – przekształca się ją w pojedynczy byt intencjonalny o określonych zamiarach. Często towarzyszy temu spiskowa teoria grup i zdarzeń – doszukiwanie się drugiego dna.

W takiej interpretacji grupie stereotypizowanej przypisuje się: dążenie do władzy i monopolizację różnych dziedzin życia społecznego, zakulisowe działania i egoizm grupowy – nastawienie tylko na realizację własnych celów za wszelką cenę. W psychologii zjawisko to określa się mianem schematu poznawczego przyczynowości diabolicznej, przez który pewne grupy postrzega się w kategoriach sił zła. Prowadzi to do tworzenia manichejskiego obrazu świata – zerojedynkowego podziału na dobro i zło. Grupa obca, “inny”, staje się główną przyczyną negatywnych zdarzeń w życiu społecznym.

Stereotypy o kobietach i stereotypy o mężczyznach

Bez wątpienia niektóre stereotypy płci mogą być krzywdzące dla poszczególnych osób. Na szczęście jednak są też i stereotypy pozytywne. Tutaj można by wymienić stereotypy i przykłady, ponieważ jest ich naprawdę sporo. To zadanie zostawimy jednak czytelnikom, aby każdy samodzielnie przeanalizował utarte schematy i stereotypy w swojej głowie, a następnie się nad nimi zastanowił. Być może dzięki temu uda nam się zmienić przekonanie na jakiś temat? A może zmieni nam się perspektywa na bardziej obiektywną?

Stereotypy są szkodliwe. Czynnikiem decydującym okazują się tu emocje. Uwidacznia to rolę, jaką czynnik psychologiczny odgrywa w kształtowaniu procesu społecznego. Stereotypowa wizja rzeczywistości może być niebezpieczna. Przybiera ona charakter konfliktowy, sprzyjający formom wykluczenia i marginalizacji. “Obcych” często ilustruje się jako zagrożenie dla wspólnoty, w skrajnych przypadkach przybierające charakter spisku.